استادیار حقوق جزا و جرمشناسی، پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی (سمت)
10.22034/aeena.2025.784
چکیده
سیاست جنایی، دانشی نسبتاً نو در علوم جنایی است که به مطالعۀ مدیریت پیشگیری و پاسخگذاریِ کیفری و شبهکیفری (جایگزینهای کیفرهای سخت) به منظور مهار انحرافات و جرایم، قبل و بعد وقوع، با اتخاذ مجموعهای از تدابیر پیشگیرانه، سزاگرا، ترساننده، رنجآفرین، تأدیبی، جبرانی و بازپرورانه میپردازد. الگوی سیاست کیفری امام علی ع، از طریق دسته بندی موضوعیِ آموزه های آن حضرت ع در دورۀ زعامت بر جامعه مسلمین (حقوق کیفری رسمی حکومت علوی) و پیش از آن (امر به معروف و نهی از منکر غیرحاکمیتیِ علوی) در کنترل معاصی و واکنش به مجرمان، امکان استخراج دالّهای گفتمانی در قلمرو تدابیر مذکور را به نحوی فراهم می آورد که می توان رهیافت های عدالت کیفری علوی را استخراج و صورت بندیِ مفهومی نمود. نوشتار حاضر به روش کیفی و در چارچوب حقوق کیفری اسلامی، جلوه هایی از سیاست کیفری امام علی ع در اوامر و قضاوتهای ایشان را با این فرضیه تحلیل می کند که سزادهی در اجرای کیفرهای ثابتِ حدّی، و بازپروری در اجرای تعزیر، در اوج تعادل بوده و یک سیاست کیفری متوازن و جامع با رعایت مصالح و اهداف متنوع فردی و جمعی، ظرفیت اصلاح بسیاری از اشکالات نظام مدرن حقوق کیفری جمهوری اسلامی ایران و کشورهای اسلامیِ الگوبردار از حقوق کیفری ایران را دارا می باشد.
اسلامینیا، قاسم؛ کوشکی، غلامحسین؛ سیفی، داود، «استتابه در سیاست جنایی امام علی }: مبانی، کارکردها و نمودها»، فصلنامه آموزههای حقوق کیفری، دوره 20، ش 25، 1402.
جاویدی، مجتبی؛ کاظمی، رحیم؛ آتشی، زهرا، «روششناسی مواجهه امام علی } با محرّمات فاقد کیفر معین؛ نقدی بر اطلاق قاعده «التعزیر لکل حرام»»، پژوهشنامه علوی، دوره 13، ش 25، 1401.
جعفری، فریدون، «عدالت کیفری از دیدگاه علوی»، پژوهشنامۀ نهج البلاغه، دوره 1. ش 4، 1392.
حاجی دهآبادی، محمدعلی؛ عسکری، موسی، «مبانی و اصول عدال علوی در مواجهه با بزهدیده با تأکید بر بزهدیدگی ساختاری»، فصلنامه پژوهشهای نهج البلاغه، دوره 23، ش 4، 1403.
حرّ عاملی، محمد بنحسن، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعة، ج 16، قم: مؤسسه آل البیت، 1409ق.
حسینی، سیدمحمد؛ ترابی، محمد؛ رضوی، سیدمحمد؛ حبیبی سوادکوهی، صابر، «مطالعه تطبیقی جایگاه اقشار آسیبپذیر از دیدگاه دولت علوی با حقوق بشر و جامعه بینالمللی»، پژوهشنامه علوی، دوره 12، ش 24، 1400.
خنیفر، حسین، «ارائه الگوی مدیریت بومی مبتنی بر دیدگاه امام علی } با استفاده از مدل مفهومی سهشاخگی»، فصلنامه مدیریت فرهنگ سازمانی، دوره 3، ش 1، 1384.
دلماسمارتی، میری، نظامهای بزرگ سیاست جنایی، ترجمه علیحسین نجفی ابرندآبادی، تهران: نشر میزان،
رایجیان اصلی، مهرداد؛ خاقانی اصفهانی، مهدی، «مدلشناسی عدالت جنایی در سیره امام علی }: به سوی الگوی سیاست جنایی علوی»، فصلنامه فقه جزای تطبیقی، دوره 1، ش 4، 1400.
گروهی از پژوهشگران، دانشنامه امام علی }، به کوشش علیاکبر رشاد، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1399.
رضایی، مهران؛ میراحمدی، منصور، «تناسب عدالت و قدرت با تداوم نظام سیاسی در کلام نهج البلاغه»، فصلنامه پژوهشهای نهج البلاغه، دوره 17، ش 3، 1397.
رستمی، هادی، «تقابل وظیفهگرایی و غایتگرایی فایدهمحور در توجیه کیفر»، پژوهشنامه حقوق کیفری، دوره 7، ش 2، 1395.
زرگوشنسب، عبدالجبار؛ عباسی، حشمتاله، «علل و موجبات جرم و راهبردهای مقابله با آن در نهج البلاغه»، پژوهشنامه علوی، دوره 11، ش 21، 1399.
صمدوند، سجاد؛ طالبزاده، حمید، «واکاوی رهیافتهای پیشگیرانه از جرم از منظر آموزههای نهج البلاغه»، پژوهشنامه علوی، دوره 12، ش 24، 1400.
عطاشنه، منصور؛ کیانی، امین، «عدالت ترمیمی در اندیشه امام علی }»، پژوهشنامه نهج البلاغه، دوره 7، ش27، 1398.
غفاری المشیری، عیسی؛ اسماعیلی، مهدی؛ حاجیتبار فیروزجایی، حسن، «سیاست کیفری مقابله با جرایم یقه سفیدان در گفتار و سیره امام علی }»، فصلنامه کارآگاه، دوره 15، ش 56، 1400.
فولادی، حفیظالله؛ محسنی تبریزی، علیرضا، «مجازات، آخرین راهکار کنترل انحرافات اجتماعی با تأکید بر دیدگاه امام علی } در نهج البلاغه»، فصلنامه نظریههای اجتماعی متفکران مسلمان، دوره 5، ش 2، 1394.
کلینی، محمد بنیعقوب، الکافی، ج 7، تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1407ق.
گلی، لیلا؛ توجهی، عبدالعلی، «ملاکهای دخیل در جرمانگاری رفتارها و تعیین مجازات با رویکردی به برخی از آموزههای علوی (در قلمرو تعزیرات)»، مجله حقوقی دادگستری، دوره 87، ش 122، 1402.
مرویان حسینی، سیدمهدی؛ سلطانی، عباسعلی، «مجازات سبّ معصومان و چگونگی رفع تعارض آن با سیرۀ عملی ایشان»، فصلنامه فقه و اصول، دوره 51، ش 2، 1398.
موسوی بجنوردی، سیدمحمد؛ روحانی، سمیه، «شاخصههای عدالت قضایی از منظر امیرالمؤمنین علی } با رویکردی بر آراء امام خمینی»، پژوهشنامه متین، دوره 14، ش 54، 1391.
میرخلیلی، سیدمحمود؛ حسنی، محمد، «سیاست جنایی افتراقی در سنّت علوی با تأکید بر عهدنامه مالک»، فصلنامه حقوق اسلامی. دوره 15، ش 58، 1397
نوبهار، رحیم، سیاست جنایی شفاهی ایران بر اساس مصاحبه با اساتید و پژوهشگران (کیفرگذاری و کیفردهی)، ج 4، تهران: نشر میزان، 1403.